Poverty In India: દેશની 18.50 કરોડ વસ્તી ગરીબી રેખા નીચે તો શા માટે 80 કરોડને મફત અનાજ!

Poverty In India: માત્ર બે દિવસ પહેલા, UNDP (United Nations Development Programme ) એ 2024 એશિયા-પેસિફિક માનવ વિકાસ અહેવાલ બહાર પાડતી વખતે ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી કે ભારતમાં આવક અને સંપત્તિમાં અસમાનતા વધી રહી છે. આ રિપોર્ટમાં એવું પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે ભારતમાં બહુપરીમાણીય ગરીબી (Multidimensional Poverty)  હેઠળ જીવતા લોકોની સંખ્યા, જે 2015-16માં દેશની વસ્તીના 25 ટકા હતી, તે 2019-21 દરમિયાન ઘટીને 15 ટકા થઈ ગઈ છે. UNDPએ કહ્યું કે 18.50 કરોડ લોકો ગરીબીમાં જીવવા માટે મજબૂર છે જેમની આવક 2.15 ડોલર એટલે કે 180 રૂપિયાથી ઓછી છે.

નીતિ આયોગે બહાર પાડ્યો છે બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક 

UNDPએ આ ડેટા નીતિ આયોગ પાસેથી લીધો છે, જે દેશની થિંક ટેન્ક માનવામાં આવે છે. આ વર્ષે, 17 જુલાઈ, 2023 ના રોજ, નીતિ આયોગે રાષ્ટ્રીય બહુપરિમાણીય ગરીબી સૂચકાંક: એક પ્રગતિ સમીક્ષા 2023 (National Multidimensional Poverty Index: A Progress Review 2023)  નામના ગરીબી રેખા પર એક અહેવાલ બહાર પાડ્યો હતો. આ જ રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ભારતમાં બહુપરિમાણીય ગરીબી હેઠળ આવતા લોકોની સંખ્યા 24.85 ટકાથી ઘટીને 14.96 ટકા થઈ ગઈ છે. મોદી સરકાર એ સિદ્ધિ પર પીઠ થપથપાવી રહી છે કે છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં તેના કાર્યકાળ દરમિયાન 13.50 કરોડ લોકો ગરીબી રેખાથી ઉપર આવ્યા છે.

બહુપરીમાણીય ગરીબી શું છે?
બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંકને માપવા માટે ત્રણ પાયા છે જેમાં આરોગ્ય, શિક્ષણ અને જીવનધોરણનો સમાવેશ થાય છે. આ સૂચકાંકને માપવા માટે, ત્રણેયને સમાન મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે અને ત્રણેયને 12 સૂચકાંકોમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. તેમાંથી ત્રણ આરોગ્ય સાથે, બે શિક્ષણ સાથે અને 7 જીવનધોરણ સાથે સંબંધિત છે. નીતિ આયોગે જણાવ્યું હતું કે દેશમાં બહુપરિમાણીય ગરીબી હેઠળ આવતી વસ્તીમાં ઘટાડો થવાના મુખ્ય કારણો પોષણમાં સુધારો, શાળા વર્ષમાં વધારો, સ્વચ્છતામાં સુધારો અને રાંધણ ગેસની ઉપલબ્ધતા છે. બાળ અને કિશોર મૃત્યુદર, માતાનું આરોગ્ય, સ્વચ્છતા, પીવાનું પાણી, વીજળી, આવાસ, સંપત્તિ અને નાણાકીય સમાવેશને કારણે પણ આ શક્ય બન્યું છે.

નીતિ આયોગના ડેટા પર પણ સવાલો ઉઠી રહ્યા છે
જો કે, નીતિ આયોગના બહુપરીમાણીય ગરીબી સૂચકાંક પર પણ પ્રશ્નો ઉભા થયા છે. કારણ કે ડેટા તે સમયથી લેવામાં આવ્યો છે જ્યારે દેશ કોરોના રોગચાળા સામે સંઘર્ષ કરી રહ્યો હતો. માર્ચ 2020 માં લોકડાઉન લાદવામાં આવ્યા બાદ ફેક્ટરીઓ બંધ કરવામાં આવી હતી. શહેરોમાં રહેતા વસાહતીઓ કામના અભાવે પાછા ગયા હતા. અર્થવ્યવસ્થાની ગતિ ધીમી પડી ગઈ હતી. જીડીપી પણ માઈનસમાં ગયો હતો. રોગચાળાની સૌથી ખરાબ અસર અસંગઠિત ક્ષેત્ર પર પડી હતી. આ જ કારણ છે કે નીતિ આયોગના આ ડેટા પર સવાલો ઉભા થયા છે. આનો અંદાજ એ વાત પરથી લગાવી શકાય છે કે ઈ-શ્રમ પોર્ટલ પર નોંધણી કરાવનારા 28 કરોડ કામદારોમાંથી 94 ટકાની માસિક આવક 10,000 રૂપિયાથી ઓછી છે.

અગાઉ, દેશમાં ગરીબી માપવા માટે પાંચ વર્ષના અંતરાલમાં વપરાશના ડેટાનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. પરંતુ 2011 પછી આવો કોઈ સર્વે ડેટા ઉપલબ્ધ નથી. આવી સ્થિતિમાં દેશના આર્થિક વિકાસ દરમાં વધારાની સાથે તમામ આવક જૂથોના વપરાશમાં વધારાના આધારે ગરીબીનો ડેટા નક્કી કરવામાં આવી રહ્યો છે. વિશ્વ બેંકે વર્ષ 2017-18 માટે ભારતના ઘરગથ્થુ ઉપભોક્તા ખર્ચ સર્વે રિપોર્ટ જાહેર ન કરવા પર પણ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે.

તેંડુલકર સમિતિની ભલામણ ગરીબીને માપવા માટેનું ધોરણ 
ભારતમાં ગરીબી શોધવા માટે 2009માં તેંડુલકર સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી. જુલાઈ 2013માં, આયોજન પંચે તેંડુલકર સમિતિની ભલામણોના આધારે 2011-12 માટે ગરીબીના આંકડા જાહેર કર્યા હતા. ત્યારબાદ આયોજન પંચે કહ્યું કે દેશમાં ગરીબોની સંખ્યા અંદાજે 27 કરોડ અથવા વસ્તીના 21.9% હોવાનો અંદાજ છે. તેંડુલકર સમિતિએ જણાવ્યું હતું કે ભારતની 21.9 ટકા વસ્તી ગરીબી રેખા નીચે જીવે છે. 2004માં, ગરીબી રેખા નીચેની વસ્તી 37.2 ટકા હોવાનો અંદાજ હતો. મતલબ કે યુપીએ સરકારના 10 વર્ષના શાસન દરમિયાન તે 15 ટકાથી વધુ વસ્તીને ગરીબીમાંથી બહાર લાવવામાં સફળ રહી હતી.

તેંડુલકર સમિતિએ શહેરી વિસ્તારોમાં ગરીબી રેખા નીચે આવતા પરિવારોને ઓળખવા માટે માથાદીઠ માસિક આવક રૂ. 1000 નક્કી કરી હતી જ્યારે ગ્રામીણ પરિવારો માટે રૂ. 816 નક્કી કરવામાં આવી હતી. 2014માં ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોને શોધવા માટે રંગરાજન સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી. પરંતુ રંગરાજન સમિતિના સૂચનો પર રોક લગાવી દેવામાં આવી હતી. આજે પણ દેશમાં ગરીબી રેખા નીચે આવતા લોકોની ઓળખ તેંડુલકર કમિટીના નિયમો અનુસાર કરવામાં આવે છે.

5 વર્ષ માટે 80 કરોડ લોકોને મફત રાશન
તાજેતરમાં, પાંચ રાજ્યોમાં યોજાનારી વિધાનસભાની ચૂંટણીના પ્રચાર દરમિયાન ચૂંટણી ભાષણ આપતી વખતે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ જાહેરાત કરી હતી કે ગરીબો માટે મફત રાશન યોજના, પીએમ ગરીબ કલ્યાણ અન્ન યોજના, આગામી 5 વર્ષ સુધી લંબાવવામાં આવશે. જેની માન્યતા 31 ડિસેમ્બર સુધી પૂરી થવાની હતી. આ યોજના કોરોના મહામારી દરમિયાન શરૂ કરવામાં આવી હતી. દેશની 80 કરોડ વસ્તીને આ યોજનાનો લાભ મળશે. પરંતુ વડાપ્રધાનની આ જાહેરાત પર પણ સવાલો ઉઠી રહ્યા છે. કોવિડ રોગચાળા દરમિયાન ચાલતા આ કાર્યક્રમને ચાલુ રાખવાનો તર્ક શું છે જ્યારે દેશ લાંબા સમય પહેલાં તે તબક્કામાંથી બહાર આવી ગયો છે. એક તરફ સરકારની થિંક ટેન્ક કહી રહી છે કે ભારતમાં બહુઆયામી ગરીબી હેઠળ આવતા લોકોની સંખ્યામાં ઘટાડો થયો છે, તો પછી દેશની લગભગ 60 ટકા વસ્તીને મફત ખોરાક આપવાની શી જરૂર છે? એ હાલમાં ચર્ચા તો સૌથી મોટો સવાલ છે.