કેવી રીતે હટી સોમનાથની મસ્જિદ: રોમ રોમમાં ભક્તિ ભરી દે એવી છે સોમનાથ મંદિરની કહાની

Somnath Temple history: 22 જાન્યુઆરી, 2024: આ દિવસે રામલલા અયોધ્યામાં રામ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં બિરાજમાન થશે. આ કાર્યક્રમ સાથે ભારતીય ઈતિહાસના ભૂતકાળના તે પાનાઓ દફન થઈ જશે, જેમાં મંદિરની લડાઈમાં અનેક વિવાદો જોવા મળ્યા હતા. એવી ક્ષણો આવી જ્યારે દેશનું સાંપ્રદાયિક તાણાવાણા નાબૂત થઇ ગયા હતા, પરંતુ કોર્ટના નિર્ણય બાદ હવે અયોધ્યા સંપૂર્ણ રીતે રામમય થઇ ગઇ. 

રામમંદિર આંદોલન દરમિયાન સોમનાથ મંદિરના જીર્ણોદ્ધારને વારંવાર ઉદાહરણ તરીકે ટાંકવામાં આવ્યો હતો. તે સમયે ઘણી વખત કહેવામાં આવ્યું હતું કે જો સ્વતંત્ર ભારતના શરૂઆતના વર્ષોમાં સોમનાથ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ થઈ શકતું હોય તો અયોધ્યામાં બાબરી મસ્જિદની જગ્યાએ રામ મંદિર કેમ ન બની શકે?

જો કે, સોમનાથ સાથે રામ મંદિરની સરખામણી કરતી વખતે, એ હકીકતને ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે બાબરી મસ્જિદ ડિસેમ્બર 1949 સુધી કાર્યરત મસ્જિદ હતી, એટલે કે ત્યાં નમાઝ થતી હતી, જ્યારે સોમનાથ મંદિરની એક અલગ મસ્જિદ હતી જે મંદિરના પુનર્નિર્માણ દરમિયાન બનાવવામાં આવી હતી.

એટલું જ નહીં, સંઘ પરિવારના નેતાઓ જ્યારે પણ સોમનાથ મંદિરના જીર્ણોદ્ધારની ચર્ચા કરતા ત્યારે જવાહરલાલ નેહરુને હંમેશા સાઈડલાઈન કરવામાં આવતા હતા. ભારતમાં એક પક્ષનું માનવું છે કે જો સરદાર પટેલ ન હોત તો સોમનાથ મંદિર આજે જે સ્થિતિમાં છે તે સ્થિતિમાં ન હોત, પરંતુ તે ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણનું સંરક્ષિત સ્મારક બની ગયું હોત.

એવામાં રિપોર્ટમાં સોમનાથ મંદિરના ઈતિહાસ વિશે જાણીએ. એ વાત સાચી છે કે રામમંદિર આંદોલને પણ સોમનાથ મંદિરની કહાની લોકો સુધી પહોંચાડી હતી. અને હવે સામાન્ય લોકો જાણે છે કે આ મંદિર ઘણી વખત તોડીને ફરીથી બનાવવામાં આવ્યું છે.

હવે ચાલો જાણીએ સોમનાથ મંદિરની કહાની
ભારતમાં ઉત્તરથી દક્ષિણ અને પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી ઘણા મંદિરો છે. આ મંદિરો અલગ-અલગ દેવી-દેવતાઓને સમર્પિત છે અને તેમની સ્થાપના પણ અલગ-અલગ સમયગાળામાં કરવામાં આવે છે. આ તમામ મંદિરોની પણ અલગ-અલગ કથાઓ છે. આવું જ એક મંદિર ભારતના પશ્ચિમ છેડે આવેલું છે, જેનો લાંબો ઇતિહાસ અને રસપ્રદ પ્રવાસ છે. ગુજરાતના વેરાવળમાં સ્થિત સોમનાથ મંદિરને દેવીપાટણ પણ કહેવામાં આવે છે. જેનું મહત્વ ધર્મ, સંસ્કૃતિ, પૌરાણિક કથા ઉપરાંત દેશના ઈતિહાસમાં પણ છે.

હિંદુઓના સૌથી પવિત્ર સ્થળોમાંનું એક છે સોમનાથ મંદિર 
આ મંદિર હિંદુઓના સૌથી પવિત્ર તીર્થસ્થાનોમાંનું એક છે અને ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગ યાત્રાધામોમાંનું પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે. ગુજરાતનું આ સોમનાથ મંદિર તેની ડિઝાઇનની દ્રષ્ટિએ સૌથી અલગ અને આકર્ષક છે, કારણ કે પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર, સોમનાથ મંદિરનું પ્રથમ માળખું કોઈ મનુષ્ય દ્વારા નહીં પરંતુ ચંદ્રદેવે પોતે બનાવ્યું હતું. જો કે, સોમનાથ મંદિરનું પ્રથમ માળખું ક્યારે બાંધવામાં આવ્યું હતું તે હજી સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ અનુમાન છે કે તેને પ્રથમવાર 9મી સદી ઇ.પૂ ની વચ્ચે બનાવવામાં આવ્યું હશે. 

સોમનાથ મંદિરનું સૌપ્રથમ માળખું ક્યારે બંધાયું હતું?
જો કે, જો ઐતિહાસિક દૃષ્ટિકોણથી જોવામાં આવે તો, 1951 માં તેના અંતિમ બાંધકામ પહેલાં તેને ઘણી વખત તોડી પાડવામાં આવ્યું હતું અને વિવિધ શાસકો દ્વારા ઘણી વખત પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું.

17 વખત તોડવામાં આવ્યું હતું આ મંદિર 
સોમનાથ મંદિર એટલું ભવ્ય અને સમૃદ્ધ છે કે જે પણ બહારથી આવે છે તેની પહેલી નજર આ મંદિર પર પડે છે. આ જ કારણ છે કે આ મંદિર પર લગભગ 17 વખત હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો. આ મંદિર ઈ.સ.પૂ.થી અસ્તિત્વમાં હતું પરંતુ વલ્લભીના મૈત્રક રાજાઓ દ્વારા તેનું બીજી વખત પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પછી, સિંધના આરબ ગવર્નર અલ જુનૈદ દ્વારા તેનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. જો કે ઈતિહાસમાં અલ જુનૈદના હુમલાના કોઈ પુરાવા નથી. 1815 એડી માં, રાજા નાગભટ્ટ બીજાએ તેને ત્રીજી વખત ફરીથી બનાવ્યું, આ વખતે તેણે તેને લાલ પથ્થરોથી બનાવ્યું હતું.

મહમૂદ ગઝનવીનો હુમલો
સોમનાથ મંદિરની સૌથી કુખ્યાત ઘટના 1026 માં બની હતી. જ્યારે ભીમ-1ના શાસનકાળમાં મુસ્લિમ શાસક મહમૂદ ગઝનવીએ સોમનાથ મંદિર પર હુમલો કર્યો હતો. ગઝનવીએ તે સમયે મંદિરની તમામ સંપત્તિ લૂંટી લીધી હતી અને માળખાનો લગભગ નાશ કર્યો હતો.

આ લૂંટમાં ગઝનવી તેની સાથે 20 મિલિયન દિનાર લઈ ગયો હતો. મહમૂદ ગઝનવીના આ હુમલા અને લૂંટની પુષ્ટિ 11મી સદીના ફારસી વિદ્વાન અલબેરુની દ્વારા કરવામાં આવી હતી. તેમના સિવાય અન્ય ઘણા ઈસ્લામિક ઈતિહાસકારો જેમ કે ગાર્દી જી અને ઈબ્ન જાફિરે પણ આ ઘટનાની પુષ્ટિ કરી છે.

મંદિર પરિસરમાં મસ્જિદની સ્થાપના
1169 ના એક શિલાલેખ મુજબ, 1143 થી 1172 એડી સુધી શાસન કરનાર કુમાર પાલાએ સોમનાથ મંદિરનું ફરી એક વખત પુનઃનિર્માણ કર્યું. પરંતુ 1299 માં અલાઉદ્દીન ખિલજીની સેનાની આગેવાની હેઠળ ઉલુગ ખાને ગુજરાત પર આક્રમણ કર્યું અને વાઘેલાના રાજા કર્ણને હરાવવા સાથે જ સોમનાથ મંદિરની રચનાનો ફરીથી નાશ કર્યો હતો.

ત્યારબાદ 1308 માં સૌરાષ્ટ્રના રાજા મહિપાલ પ્રથમએ આ મંદિરનું પુનર્નિર્માણ કર્યું અને 1331 થી 1351 ની વચ્ચે, તેમના પુત્રએ અહીં લિંગની સ્થાપના કરી. જો કે, 1395માં દિલ્હી સલ્તનત હેઠળના ગુજરાતના છેલ્લા ગવર્નર ઝફર ખાને ફરી એકવાર મંદિરનો નાશ કર્યો હતો. તેમણે સોમનાથ મંદિરના પરિસરમાં મસ્જિદ પણ બનાવી હતી.

મુઘલ સામ્રાજ્યમાં પણ સુરક્ષિત નહોતું આ મંદિર 
મુસ્લિમ શાસકો દ્વારા સતત વિનાશ પછી આ મંદિર મુઘલ સામ્રાજ્યની નજરથી બચી શક્યું નહીં. ઔરંગઝેબે ચેતવણી આપી હતી કે જો હિંદુઓએ ફરીથી આ મંદિરોમાં પૂજા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો તો બાકીનો હિસ્સો પણ સંપૂર્ણપણે નાશ પામશે. જો કે, થોડા સમય પછી ઉત્તર ભારતમાં મરાઠાઓના વિસ્તરણને કારણે, ઘણા નાશ પામેલા મંદિરોનું પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું અને 1783 માં, ઇન્દોરની રાણી અહિલ્યા હોલકરે સોમનાથ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ કરાવ્યું.

1950 થી 1951 નું સોમનાથ મંદિર 
આઝાદી પછી જ્યારે જૂનાગઢ રજવાડું ભારતમાં ભળી ગયું, ત્યારે તત્કાલીન નાયબ વડા પ્રધાન સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે સોમનાથ મંદિરના પુનઃનિર્માણના પ્રયાસો ફરી શરૂ કર્યા. આ મંદિરના પુનઃનિર્માણ માટે આર્કિટેક્ટ પ્રભાશંકર સોમપુરાને બોલાવવામાં આવ્યા હતા અને સોમનાથથી લગભગ 28 કિલોમીટર દૂર ચોરવાડમાંથી ચૂનાનો પત્થર લાવવામાં આવ્યો હતો. તે સમયે મહાત્મા ગાંધીએ પણ પટેલના આ પગલાને સમર્થન આપ્યું હતું.

જો કે, પુનર્નિર્માણ શરૂ થાય તે પહેલાં મહાત્મા ગાંધી અને પટેલનું અવસાન થયું. તેમના મૃત્યુ પછી કે.એન.મુનશીની દેખરેખ હેઠળ આ કાર્ય ચાલુ રાખવામાં આવ્યું. જેઓ તે સમયે વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુની કેબિનેટમાં મંત્રી હતા.

1950 માં સોમનાથ મંદિરના છેલ્લા પુનર્નિર્માણ દરમિયાન, ખંડેરોને તોડી પાડવામાં આવ્યા હતા અને મંદિર પરિસરમાં હાજર મસ્જિદને એક વાહનની મદદથી મંદિરથી થોડા કિલોમીટર દૂર ખસેડવામાં આવી હતી અને અંતે 11 મે 1951 ના રોજ મંદિરનો શિલાન્યાસ કરવામાં આવ્યો હતો. મંદિરનું શિલાન્યાસ તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું.