Today In History : देशाची राजधानी नवी दिल्ली होणार हे कसं आणि कुणी ठरवलं?

आज सर्वांना देशाची राजधानी दिल्ली माहित आहे. देशभरातील विविध राज्यांतील लोक येथे राहतात आणि स्थायिक होतात. फार कमी लोकांना माहिती आहे की, दिल्ली ही पूर्वी भारताची राजधानी नव्हती, दिल्लीला हा दर्जा 113 वर्षांपूर्वी 12 डिसेंबर 1911 रोजी मिळाला होता. त्यापूर्वी कोलकाता ही देशाची राजधानी होती. तत्कालीन गव्हर्नर जनरल लॉर्ड हार्डिंग्ज यांनी 1911 मध्ये सांगितले होते की, नवी राजधानी दिल्ली असेल. दिल्लीमध्ये असे काय खास होते की ते 'राजधानी' म्हणून निवडले गेले, हे पाहणार आहे. 

दिल्ली निवडण्यामागचं प्रमुख कारण? 

दिल्लीला राजधानी म्हणून निवडण्यामागे ब्रिटिशांची एक विचारपूर्वक केलेली रणनीती होती. 1857 च्या क्रांतीच्या वेळी, फक्त दिल्लीतच ब्रिटिश राजवटीचे संरक्षण होते. त्या काळातील बंड येथे दडपण्यात आले. सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून दिल्ली हे ब्रिटिशांसाठी सर्वात सुरक्षित आणि महत्त्वाचे शहर होते. याशिवाय, त्या काळातील व्हाइस रॉय येथे रिजमध्ये राहत होते. दिल्ली विद्यापीठाच्या कुलगुरूंचे सध्याचे कार्यालय तत्कालीन व्हाइस रॉय यांचे निवासस्थान होते.

दिल्ली अगोदर 'हे' शहर होती 'राजधानी'

याशिवाय, दिल्ली देशाच्या मध्यभागी वसलेले होते, जिथून संपूर्ण देशात सहज प्रवेश करता येत होता. दिल्ली अगोदर कोलकाता हे शहर 'राजधानी' म्हणून निवडण्यात आलं होतं. पण कोलकाता देशाच्या पश्चिम टोकाला होते, ज्यामुळे उर्वरित भागांपर्यंत पोहोचण्यात आणि त्यांचे निरीक्षण करण्यात अडचण येत होती.

त्या वेळी बंगाल हे देशातील स्वातंत्र्याच्या सर्वात प्रमुख केंद्रांपैकी एक बनले होते. याशिवाय, 1905 मध्ये बंगालच्या फाळणीनंतर स्वदेशी चळवळ आणि निषेधांना एक नवीन गती मिळाली. याच कारणास्तव ब्रिटिश सरकारलाही कोलकात्यातून ही चळवळ काढून ती दडपून टाकायची होती.

कोणाच्या सल्ल्याने घेतला निर्णय?

25 ऑगस्ट 1911 रोजी व्हाईसरॉय लॉर्ड हार्डिंग यांचे शिमला येथून ब्रिटिश सरकारला एक पत्र पाठवले जाते. ज्यामध्ये लिहिले आहे की, 'कोलकाताऐवजी दिल्लीला राजधानी बनवून ब्रिटनने राज्य करणे हा एक चांगला पर्याय असेल'. याशिवाय, या पत्रात दिल्लीचे हवामान देखील नमूद करण्यात आले होते जे ब्रिटिशांसाठी चांगले होते.

नवी दिल्ली कधी झाली? 

भारताची राजधानी झाल्यानंतर 20 वर्षांनी 13 फेब्रुवारी 1931 रोजी नवी दिल्लीचे उद्घाटन झाले. त्याचे उद्घाटन लॉर्ड इर्विन यांनी केले. या काळात, पोस्टल टेलिग्राफ विभागाने सहा टपाल तिकिटे देखील जारी केली. ब्रिटिशांच्या या नवीन राजधानीची पहिली इमारत म्हणून जुने सचिवालय बांधले गेले. त्याचे डिझायनर ई. मोंटेग थॉमस होते. त्यानंतर दिल्लीचा नकाशा सतत बदलत राहिला. 1956 मध्ये ते केंद्रशासित प्रदेश बनले आणि 1991 च्या 69 व्या घटनादुरुस्तीमध्ये त्याला राष्ट्रीय राजधानीचा दर्जा देण्यात आला.